Klik hier voor een overzicht van alle lettermerken

Klik hier voor een overzicht van alle cijfermerken

Klik hier voor een overzicht van alle merken met heraldische afbeeldingen en wapens

Klik hier voor het overzicht van alle merken mbt Natuur

Klik hier voor een overzicht van alle merken mbt personen

Klik hier voor een overzicht van alle merken mbt dieren

Klik hier voor een overzicht van alle merken met afbeeldingen van voorwerpen

Afbeeldingen met betrekking tot vervoer/transport en gebouwen

Klik hier voor een overzicht van alle merken met afbeeldingen mbt vervoer/transport en gebouwen

Afbeeldingen van gereedschappen en wapens

Klik hier voor een overzicht van alle merken met afbeeldingen van wapens en gereedschappen

Klik hier voor een overzicht

Klik hier voor een overzicht

Klik hier voor een overzicht

Klik hier voor een overzicht

Klik hier voor de merken met overige afbeeldingen

Vanuit de 'Goudse' optiek wordt als 'merk' van een pijpenmaker in principe het op de onderkant van de hiel gestempelde merk bedoeld. Andere versieringen op andere plekken op de pijp vielen niet onder het merkenrecht. In het begin van de 18e eeuw ontstond het zogenaamde 'bijmerk' dat een, voor de Goudse pijpenmakers, beschermende functie gaf: alleen zij mochten een Gouds wapenschild op de zijkant van de hiel plaatsen als teken van Goudse herkomst en kwaliteit. Daarnaast werden door pijpenmakers ook markeringen in de persvorm op de zijkant van de hiel aangebracht om de specifieke gebruikte persvorm te kunnen herkennen. Hier komt de term 'vormmerk' vandaan. 

In andere plaatsen, zonder pijpenmakers gilde en met andere regels met betrekking tot merkvoering kon het zo zijn dat het merk van de pijpenmaker op de zijkant van de hiel, of zelfs op de ketel werd aangebracht (bv. in Schoonhoven en in Leeuwarden). In die gevallen is het dus niet correct om van een 'bijmerk' of 'vormmerk' te spreken.

In de gevallen dat niet-Goudse pijpenmakers een poging deden om Goudse kwaliteit en merken te kopieren werd het bijmerk ook vaak gekopieerd, maar dan zodanig dat het Goudse leek, maar net niet was. Op deze wijze probeerden met name de pijpenmakers binnen de staten van Holland en West Friesland om octrooien te omzeilen die vanaf 1739 verleend waren (zie onderaan de pagina).

In Aarlanderveen en bijvoorbeeld Den Bosch werden geheel eigen bijmerken geintroduceerd.

Vanaf het begin van de 18e eeuw gaan we het gebruik van bijmerken zien, in eerste instantie door het Gouds gilde aangevraagd en toegekend, ten einde de Goudse pijpen, die in 'gilde-loze' plaatsen rondom Gouda meer en meer gekopieerd werden buiten controle en regeling van het pijpmakersgilde om, te beschermen. Vanaf 1739 verlenen de Staten van Holland en West Friesland een octrooi voor goudse pijpmakers om het Goudse wapen op de zijkant van de hiel van de hoogste kwaliteit pijpen te plaatsen (zgn 'porcelijne' pijpen) (ref *14). Goudse 'fijne' en 'grove' pijpen zijn op dat moment nog niet beschermd, en de verkoop van deze pijpen lijkt hier ook onder te lijden, vandaar dat in een aanvullend octrooi in 1740, deze pijpen voorzien dienen te worden van een gouds wapenschild aan beide zijden van de hiel, met de letter 'S' als toevoeging. S staat hierbij voor 'slegte' ; hiermee werden 'gewone' pijpen aangeduid. Het was pijpmakers van buiten Gouda op straffe van enorme boetes niet toegestaan het goudse bijmerk in welke vorm dan ook te gebruiken.

'Porcelijne' goudse pijpen werden vanaf dat moment beschermd door het wapen van Gouda aan 1 zijde van de hiel. De 'gewone' goudse pijpen door het wapen van Gouda aan beide zijden van de hiel met daarboven de letter S.

Dit was voor de pijpmakers uit Aarlanderveen, Schoonhoven, maar bv ook duitsland geen enkele belemmering en heel inventief werden de Goudse 6 sterren vervangen door stippen, 6 of meer, of wapenschildjes die enigszins op het Goudse leken. Zelfs namen van goudse pijpmakers worden klakkeloos gekopieerd via bijvoorbeeld naamstempels op de steel.

Deze concurrentie neemt dermate grote vormen aan dat in 1791 nogmaals een poging gedaan wordt de marktbescherming voor de goudse pijpmakers te vergroten. Het plaatsen van het Gouds wapen al dan niet met uitbreidingen of toevoegingen, alsmede het gebruik van de naam Gouda, of het gebruik van de naam van een goudse pijpmaker wordt uitdrukkelijk verboden. 

Onderstaand deze publicatie uit 1791, waarin door de Staaten van Holland en West Vriesland uitdrukkelijk verboden wordt om aan pijpmakers van buiten Gouda, een bijmerk te zetten dat ook maar enigszins gelijkt op het Goudse. Ook dit bleek niet echt waterdicht, en zeker niet voor de (buitenlandse) pijpmakers gevestigd buiten 'de Staaten'.

Vanaf het einde van 1700, wanneer de Franse overheersing een feit wordt, wordt het pijpmakers gilde officieel opgeheven, echter tot ver in de daarop volgende eeuw blijven zowel de pijpmakers als de (lokale) overheden zoveel mogelijk de regels in stand houden.

In dit Hoofdstuk heb ik de verschillende merktekens en karakteristieke versieringen van de pijpen uit de verzameling samengebracht en enigszins gegroepeerd. Meestal zijn merktekens vrij eenduidig in de hiel van de pijpenkop aangebracht. In een aantal gevallen vinden we ook makers aanduidingen terug op de ketel middels een versiering, al dan niet met initialen.

Op basis van vooral bewaard gebleven gildegegevens (gildeboek met merken registratie) uit Gouda en combinaties van archiefstukken als geboorte-, doop-, trouw-, onroerend goed- en justitieele registers zijn vooral in de afgelopen decennia diverse publicaties gedaan, waarvan het boek 'Merken en Merkenrecht van de pijpenmakers in Gouda' door D.H. Duco (ref *14) een van de meest complete werken mbt de Goudse pijpenindustrie is. Maar in vrijwel iedere Nederlandse stad van enige omvang zijn vooral in de 17e  eeuw pijpen gemaakt. Publicaties en individuele studies over deze lokale pijpenindustrieen bieden vaak goede overzichten, veel van deze informatie wordt door leden van de Stichting PKN gedaan. Nog altijd gaat dit onderzoek door en komt er regelmatig nieuwe informatie boven.

Dit hoofdstuk (evenals deze website) heeft niet de intentie 'compleet' te zijn ; leidraad is in principe de verzameling. Daar waar ik weet dat een merk bestaan heeft maar er geen exemplaren van heb in de collectie, is dit deels aangegeven met een 'grijze' foto.